Projekt nr 2024/55/B/HS5/02548 finansowany przez Narodowe Centrum Nauki.
Kierownik projektu dr hab. Beata Gessel – Kalinowska vel Kalisz
Cel projektu
Kwestia rozstrzygania sporów podatkowych ma kluczowe znaczenie dla systemu podatkowego, dlatego państwo powinno dążyć do tego, aby powstające spory podatkowe były rozstrzygane szybko, obiektywnie i przy jak najniższych kosztach dla budżetu państwa. Długotrwałe postępowania sądowe nie służą pogłębianiu zaufania obywateli do państwa i podważają skuteczność funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Ponadto działania administracji publicznej oparte na zasadach takich jak jednostronność, władza i podporządkowanie są w nowoczesnych społeczeństwach nieskuteczne. Dlatego niezwykle ważnym elementem zapewnienia obywatelom odpowiedniego dostępu do wymiaru sprawiedliwości jest akceptacja przez państwo istnienia polubownych metod rozwiązywania sporów. Dotyczy to w szczególności rozstrzygania sporów podatkowych za pomocą wyżej wymienionych metod.
Przekazanie uprawnień do rozstrzygania sporów podatkowych instytucjom oferującym polubowne rozstrzyganie sporów może budzić kontrowersje. Jednak takie rozwiązania są już stosowane w wielu krajach. Wprowadzenie arbitrażu podatkowego w Portugalii jest przykładem tego, jak alternatywne metody rozstrzygania sporów prowadzą do usprawnienia systemu wymiaru sprawiedliwości.
Zespół badawczy w ramach tego projektu przedstawi instytucję arbitrażu podatkowego, a także rozstrzyganie sporów podatkowych w drodze mediacji i, w szerszym ujęciu, alternatywnych metod rozwiązywania sporów, stosując metodologię porównawczą opartą na przepisach prawnych, doktrynie i orzecznictwie w Portugalii, Irlandii, Finlandii, Hiszpanii oraz w Wielkiej Brytanii. W wybranych jurysdykcjach ustanowiono system polubownego rozstrzygania sporów podatkowych.
W ramach projektu naukowego zbadanie zostanie również legitymacja do funkcjonowania arbitrażu podatkowego oraz polubownych metod w kontekście prawa pierwotnego i wtórnego Unii Europejskiej.
Perspektywa rozstrzygania sporów podatkowych poddana zostanie także analizie w odniesieniu do możliwości ich rozstrzygania w drodze arbitrażu inwestycyjnego na podstawie bilateralnych umów inwestycyjnych pomiędzy państwami, a inwestorami.
Zespół badawczy przedstawi również analizę polskiej procedury cywilnej oraz prawa administracyjnego pod kątem możliwości wprowadzenia do krajowego systemu prawnego mechanizmu rozstrzygania sporów podatkowych w drodze arbitrażu. Wyniki badań w tym zakresie przyczynią się do opracowania uwag de lege ferenda odnośnie polskiego modelu arbitrażu podatkowego. W tym zakresie, zbadane zostaną makroekonomiczne uwarunkowania sprzyjające polubownemu rozstrzyganiu sporów podatkowych.
W ramach projektu zostanie również przedstawiony arbitraż podatkowy w kontekście koncepcji społeczeństwa obywatelskiego. Rozważona zostanie również koncepcja kontroli społecznej nad systemem rozstrzygania sporów podatkowych.
Znaczenie badań dla krajowego systemu prawnego
W polskiej debacie naukowej brakuje dotychczas dyskusji na temat możliwości rozstrzygania sporów podatkowych przez wyspecjalizowane sądy arbitrażowe. Dlatego niniejszy projekt badawczy będzie pierwszym opracowaniem na ten temat, zawierającym porównawczą analizę prawną funkcjonowania arbitrażu podatkowego w krajach europejskich, a także polską perspektywę wprowadzenia instytucji arbitrażu podatkowego w ramach obowiązujących przepisów prawa administracyjnego i kodeksu postępowania cywilnego. Ważne jest, że w tym kontekście zbadane zostaną również normy prawa pierwotnego i wtórnego Unii Europejskiej.
Arbitraż podatkowy wydaje się być rozwiązaniem systemowych problemów postępowania administracyjnego w sprawach odwoławczych od decyzji organów podatkowych, takich jak brak zaufania obywateli do systemu sądów administracyjnych, długotrwałość postępowania sądowego, a także odpowiedzią na potrzebę dostosowania systemu podatkowego do wyzwań stawianych przez szybko zmieniającą się rzeczywistość społeczną, realizując tym samym postulat prawa responsywnego. Ze względu na znaczenie kwestii rozstrzygania sporów prawnych i podatkowych dla całego systemu prawnego państwa, logiczne jest, aby spory takie były rozstrzygane w drodze arbitrażu instytucjonalnego, a nie arbitrażu ad hoc.
Co istotne, arbitraż podatkowy może być skutecznym narzędziem przekształcania postulatów dotyczących potrzeby społecznej kontroli nad systemem podatkowym w rzeczywistość. Badania przeprowadzone w ramach projektu przyczynią się do ożywienia debaty naukowej, a także społecznej na temat potrzeby wprowadzenia do polskiego systemu prawnego mechanizmu pozasądowego rozstrzygania sporów podatkowych przez niezależne trybunały arbitrażowe złożone z cenionych specjalistów w dziedzinie prawa podatkowego. Badania w tej kwestii przyczynią się również do kształtowania postaw społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, ponieważ arbitraż podatkowy urzeczywistniłby ideę społeczeństwa niezależnego od instytucji państwowych, w tym przypadku sądów administracyjnych.