Analiza sędziowskich decyzji i poglądów na temat stosowania kary pozbawienia wolności

Cele projektu

W Polsce od kilku lat obserwuje się znaczny spadek udziału kar pozbawienia wolności w ogólnej strukturze kar. Statystyki pokazują, że spośród 275 768 skazanych w 2018 roku 38% otrzymało karę pozbawienia wolności. Kara pozbawienia wolności była i jest najsurowszą i najczęściej stosowaną karą w Polsce (z pewnością częściej niż w innych krajach Europy Zachodniej). W mediach i dyskursie publicznym głos zabierają głównie zwolennicy surowej kary, postulując, że jedynym lekarstwem na przestępstwo są wysokie kary, zwłaszcza kara pozbawienia wolności. Stąd zmiany związane ze wzrostem odpowiedzialności karnej są realizowane poprzez zwiększenie zagrożenia karą, a przede wszystkim pozbawieniem wolności lub szerszym zakresem jej stosowania.

Celem projektu badawczego jest rekonstrukcja „mechanizmu orzekania kary pozbawienia wolności” przez sędziów w Polsce oraz określenie roli sędziów w systemie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. W celu ustalenia jak faktycznie przebiega proces decyzyjny i jak osobiste preferencje sędziów wiążą się z określonym wymiarem kary pozbawienia wolności, dokonana zostanie analiza poziomu normatywnego regulującego zasady i dyrektywy sądowego orzekania oraz analiza empiryczna orzeczeń o wymierzeniu kary pozbawienia wolności, ich uzasadnień oraz opinii sędziów co do kary i czasu jej trwania.

Badania

Projekt odpowiada na następujące pytania badawcze:

1. Jaka jest normatywna treść dyrektyw karnych w Polsce? Jakie są relacje między tymi dyrektywami? Czy istnieje dyrektywa nadrzędna?
2. Jaka jest rola kary pozbawienia wolności w systemie kar za przestępstwa? Jak często jest używana? W jakim wymiarze? Jak często orzeka się warunkową karę pozbawienia wolności?
3. Jak sądy uzasadniają (w pisemnych uzasadnieniach wyroków) wymierzanie kary pozbawienia wolności (określony czas trwania i okres próby)?
4. Jakie poglądy mają sędziowie na temat źródeł przestępstw, kar i wyroków? Jakie dyrektywy (racjonalizacje) kary preferują?
5. Jak sędziowie postrzegają swoją rolę w orzekaniu – czy są artystami, technikami/naukowcami czy bardziej rzemieślnikami?
6. Czego sędziowie oczekują od kary pozbawienia wolności? Jaki jest cel/powód jej administrowania i wykonywania? Jakie są opinie sędziów na temat zakładów karnych i wykonywania kary pozbawienia wolności? Z jakimi kosztami ich zdaniem powinno wiązać się pozbawienie wolności? Jak odczuwają uwięzienie? Jakie niechciane odczucia akceptują?

Odpowiedź na te pytania badawcze będzie oparta na czterech metodach. Prawno-dogmatyczna analiza zasad i dyrektyw polskiego Kodeksu karnego, na których sędziowie opierają orzekanie kary jednolitej. Do rozstrzygnięcia tych zagadnień posłużono się metodą prawno-dogmatyczną, uzupełnioną przeglądem literatury dotyczącej kary, orzekania oraz roli więzienia we współczesnym społeczeństwie. Analiza danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości dotyczących sankcji nałożonych za przestępstwa w latach 2010-2019. W analizie tych danych zostaną wykorzystane ilościowe metody badań społecznych (dane znalezione). Analiza akt spraw karnych – uzasadnienia wyroków – wyroki skazujące wydane w 2019 r. w sprawach o przestępstwa z art. 156 § 1 pkt 2 (doprowadzenie do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu innego niż pozbawienie wzroku, słuchu, mowy lub zdolności do prokreacji), 158 § 1 (udział w bójce lub napaści), 278 § 1 (kradzież) i 286 § 1 (oszustwo) kk. Przeanalizuję 300 uzasadnień wyroków wybranych kwotowo, z uwzględnieniem proporcji pomiędzy karami pozbawienia wolności w zawieszeniu i bez. Pogłębione wywiady jakościowe z sędziami (częściowo ustrukturyzowany) z 40 sędziami orzekającymi w sprawach karnych. Wywiady będą koncentrować się na: roli sędziów w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, okolicznościach branych pod uwagę przez sędziów przy wydawaniu kar, w szczególności uzasadniających karę pozbawienia wolności (z warunkowym zawieszeniem lub bez), racjonalizacji stosowanej kary, oczekiwań co do kary pozbawienia wolności, wyobrażeń i celów kary pozbawienia wolności oraz oceny uregulowań prawnych i faktycznych dotyczących wymierzania i wykonywania kary pozbawienia wolności, a także percepcji sędziów co do pożądanych i niepożądanych skutków kary pozbawienia wolności.

Znaczenie badań dla tworzenia i stosowania prawa

Nowatorski charakter prezentowanych badań kryje się w przyjętej metodzie badawczej. Pozyskiwanie narracji samych sędziów i pogłębianie ich wypowiedzi poprzez pogłębione wywiady indywidualne nie było dotychczas techniką często stosowaną w badaniach nad karami pozbawienia wolności w Polsce. Badania są również podejmowane w czasie o znaczeniu społeczno-politycznym. Zachodzące od 2016 r. przemiany pozycji sędziów oraz naciski polityczne wywierane na przedstawicieli tego zawodu (np. prowadzenie masowych postępowań dyscyplinarnych wobec sędziów) sprawiają, że tematyka objęta jest dość szerokim zakresem uznaniowości sędziowskiej polem do analiz dotyczących ingerencji we władzę sądowniczą w Polsce i zmian w poczuciu niezawisłości sędziowskiej. Warto zauważyć, że problem ten nie dotyczy tylko Polski, a jest jedną z cech populizmu karnego m.in. różnego rodzaju naciski na sędziów są również stosowane w USA.