Projekt finansowany ze środków NCN, realizowany od 11 stycznia 2017 r. do 10 stycznia 2020 r.
Informacje ogólne
Korupcja jest jednym z czynników, które godzą w podwaliny wolnego rynku i we wspólne wartości leżące u podłoża współczesnych społeczeństw, prowadząc do destrukcji więzi społecznych. Obowiązek ścigania czynów korupcyjnych wynika nie tylko z prawa krajowego, ale i międzynarodowego (aktów prawnych ONZ, Rady Europy, OECD) oraz prawa Unii Europejskiej. Za czyny korupcyjne mogą odpowiadać zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne, podmioty gospodarcze (w Polsce na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary). Sama represja karna przestaje jednak być wydolnym narzędziem ograniczania korupcji. Relacja korupcyjna jest bowiem, z natury rzeczy, sekretna i dopóki obie strony czerpią z niej korzyści, dopóty nie mają powodu jej rewidować ani zrywać.
Powszechnie podnoszą się głosy, że ograniczeniu korupcji mogą bardziej efektywnie sprzyjać działania o charakterze prewencyjnym. Polegają one na budowaniu jasnych procedur decyzyjnych w sektorze publicznym i prywatnym, kształtowaniu zasad nawiązywania i prowadzenia relacji między przedstawicielami sektora prywatnego i publicznego, unikaniu uznaniowości przy podejmowaniu decyzji. Jednym ze znaczących elementów prewencji antykorupcyjnej na świecie stały się w ostatnich latach programy compliance, pozwalające – zwłaszcza podmiotom sektora prywatnego – unikać oskarżeń o korupcję dzięki wykazaniu, że wewnętrzne procedury antykorupcyjne były respektowane.
Programy compliance to wewnętrzne programy wdrażane przez podmioty gospodarcze w sektorze prywatnym, ale i coraz częściej podmioty sektora publicznego, mające na celu zapewnienie zgodności ich funkcjonowania z obowiązującym prawem, w tym prawem karnym (criminal compliance).
Jednocześnie budowanie programów compliance stanowi ważny element procesów globalizacyjnych w sferze normatywnej. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat na świecie zachodziły wyjątkowo intensywne i daleko idące zmiany w strukturze i relacjach społecznych, technice, kulturze. Proces tych zmian, które zbiorczo nazywa się globalizacją, dotyczy coraz liczniejszych, jeśli nie wszystkich sfer życia gospodarczego, politycznego i społecznego.
Wydaje się, że najbardziej intensywne procesy globalizacyjne przebiegają w sferze gospodarczej, gdzie ukierunkowane są na tworzenie światowego systemu gospodarczego, w którego ustanowieniu zasadniczą rolę odgrywają korporacje transnarodowe (podmioty gospodarcze działające w wielu krajach), które niejednokrotnie zatrudniają od kilku do kilkuset tysięcy pracowników na całym świecie, obywateli różnych państw. Korporacje transnarodowe kształtują w dużej mierze faktyczny przebieg procesów globalizacyjnych. Odpowiadają one jednak, jako osoby prawne, za naruszenia prawa, w tym naruszenia polegające na połączeniu przestępstwa. Odpowiedzialność ta wynika z przepisów prawa krajowego i zalecana jest w licznych wiążących instrumentach międzynarodowych i unijnych. Aby bronić się przed tą odpowiedzialnością, wielkie podmioty gospodarcze, takie jak korporacje prowadzące interesy na skalę międzynarodową (zwłaszcza amerykańskie), rozpoczęły wdrażanie wewnętrznych programów mających na celu zapewnienie zgodności ich funkcjonowania z obowiązującym prawem. Programy te nazywa się programami compliance.
Programy compliance wpisują się w coraz szerszy trend autoregulacji osób prawnych, polegającej na przyjmowaniu reguł postępowania odnoszących się do różnych sfer prowadzonych interesów (promujących wartości etyczne w biznesie – business ethics czy społeczną aktywność biznesu – corporate social responsibility).
Programy compliance merytorycznie dotyczą różnych sfer, ale mają dwie zasadnicze cechy wspólne. Po pierwsze, mają one na celu zapewnienie działania pracowników danej korporacji w sposób zgodny z prawem oraz ze standardami i kulturą określoną przez tę korporację. Prowadzi to do wniosku, że zachowania pracowników korporacji transnarodowych są kształtowane przez przepisy prawnie wiążące (prawo stanowione – hard law, krajowe, międzynarodowe i Unii Europejskiej), przepisy prawnie niewiążące (soft law, które nie jest prawem w klasycznym, pozytywistycznym ujęciu, ale niewątpliwie tworzy system normatywny, stanowiąc jeden z transnarodowych poziomów regulacji i przyczyniając się do rozwoju pluralizmu prawnego na świecie) oraz reguły, standardy i kulturę organizacyjną, które nie zostały określone w przepisach prawa. Wszystkie te warstwy normatywne są na równi objęte programami compliance.
Po drugie, programy compliance mają charakter prewencyjny, ich długofalowym celem z punktu widzenia prawnego jest bowiem uniknięcie przez dany podmiot gospodarczy odpowiedzialności za naruszenie prawa (przestępstwo) dzięki wykazaniu, że określone zachowanie osoby fizycznej wypływało jedynie z jej wewnętrznych pobudek, a nie stanowiło elementu polityki podmiotu gospodarczego jako całości. Punktem wyjścia dla badań podjętych w projekcie jest hipoteza badawcza, która głosi, że wraz z postępem globalizacji i ekspansją korporacji transnarodowych te wewnętrzne normy postępowania, przyjmowane przez podmioty prywatne jako programy compliance, stają się obowiązującymi regułami postępowania dla coraz większej liczby ludzi na świecie, tworząc nową sferę regulacji, zespół norm uzupełniający tradycyjne systemy normatywne, takie jak prawo stanowione. Ta nowa sfera regulacji z punktu widzenia nauki prawa porównawczego przyczynia się do rozwoju pluralizmu prawnego, z punktu widzenia prawa karnego zaś – staje się istotnym narzędziem prewencji karnej.
Druga hipoteza badawcza dotyczy natomiast skuteczności programów compliance w zapobieganiu przestępstwom, w tym zwłaszcza korupcji. Polityka compliance upowszechnia się wśród coraz większej liczby podmiotów gospodarczych, nie tylko w sektorze prywatnym, skąd się wywodzi, ale i w sektorze publicznym. Także i publiczne jednostki gospodarcze uznają ją bowiem, jak się wydaje, za dobry instrument kształtowania zachowań pracowników i wewnętrznej struktury organizacyjnej, pozwalający na unikanie niepożądanych skutków zachowań karalnych. Proces upowszechniania programów compliance i wzrost znaczenia prewencji antykorupcyjnej ma charakter uniwersalny, zachodzi bowiem zarówno na świecie, jak i w Polsce.
Projekt ma zatem na celu ukazanie compliance jako nowego zjawiska normatywnego in statu nascendi oraz wykazanie jego roli jako istotnego narzędzia w zapobieganiu korupcji, a także sformułowanie wytycznych co do budowania skutecznych i zgodnych z polskim prawem antykorupcyjnym programów compliance przez polskie podmioty gospodarcze i podmioty administracji publicznej.
Cele projektu
Podstawowym celem projektu jest krytyczna analiza nowego zjawiska normatywnego, jakim są programy compliance (z ang. zgodność), w perspektywie roli, jaką odgrywają one w zapobieganiu przestępczości, zwłaszcza o charakterze korupcyjnym. Projekt ma na celu analizę programów compliance zarówno w perspektywie teoretycznoprawnej, empirycznej, jak i praktycznej – podjęta zostanie próba sformułowania wytycznych odnoszących się do budowania programu compliance zgodnego z polskim prawem antykorupcyjnym.
Badania
Projekt będzie miał charakter interdyscyplinarny. W jego ramach prowadzone będą analizy teoretyczne oraz empiryczne (wywiady oraz ankiety). Problem badawczy stawiany w projekcie nie został w polskim piśmiennictwie karnistycznym (a nawet szerzej – prawniczym) zbadany, pozostaje wręcz niezauważony. Budzi on natomiast zainteresowanie badaczy na świecie. Wskazana jest zatem jego analiza na płaszczyźnie prawa polskiego. Projekt ma nowatorski charakter, zakłada bowiem połączenie rozważań na temat procesów globalizacyjnych, compliance i korupcji. W szczególności planowane badania dają unikatową szansę zbadania procesów normatywnych zachodzących w zupełnie nowej sferze regulacji – compliance nie mieści się bowiem w klasycznym pojęciu prawa, ale jednocześnie stanowi niewątpliwie nową sferę normatywną. Projekt pozwoli zwiększyć wiedzę w kilku obszarach (pluralizm prawny, relacje między globalizacją a prawem karnym, prewencja antykorupcyjna).
Znaczenie badań dla sfery społeczno-gospodarczej
Projekt ma także bardzo istotne znaczenie praktyczne – konkluzje co do teorii compliance i jej roli w prewencji antykorupcyjnej sformułowane na podstawie badań teoretycznych i empirycznych pozwolą na opracowanie rekomendacji na temat budowy programu compliance dla podmiotów prowadzących działalność w Polsce. Możliwości zastosowania wyników projektu w praktyce obejmą zarówno podmioty sektora prywatnego, jak i publicznego. W ramach Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata 2014–2019 założono intensyfikację profilaktyki i edukacji antykorupcyjnej, gdyż właściwie ukształtowana świadomość w zakresie szkodliwości korupcji stanowi fundament pozwalający na stałe ograniczanie występowania tej patologii. Ponadto jednym z celów RPPK jest propagowanie rozwiązań antykorupcyjnych w biznesie lub przegląd i wzmocnienie mechanizmów prawnych i organizacyjnych zapewniających przejrzystość działania sektora prywatnego. Zadania administracji publicznej w ramach RPPK są zatem w istocie zbieżne z celami programów compliance wdrażanych przez korporacje transnarodowe. Oznacza to, że publikacje powstałe w efekcie prac badawczych oraz – szerzej – cały projekt będą się wpisywać w realizację Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata 2014–2019.
Efekty realizacji projektu stanowią istotny wkład merytoryczny w prowadzone przez dr hab. Celinę Nowak, prof. INP PAN wykłady na Podyplomowych Studiach Prawa Antykorupcyjnego w INP PAN (prawo antykorupcyjne, polityka compliance) oraz wykłady na temat przeciwdziałania korupcji i polityki compliance, prowadzone w Akademii Leona Koźmińskiego (29.05.2018, 6.06.2018).
Formą popularyzacji badań prowadzonych w ramach grantu było wystąpienie pt. “Etyka w firmie – czy się opłaca?”, wygłoszone podczas Forum Ekonomicznego w Krynicy Zdroju, 5 września 2018 r.