Projekt nr 2017/27/N/HS5/00059 finansowany ze środków NCN, realizowany od 10 sierpnia 2018 r. do 09 stycznia 2023 r.
Informacje Ogólne
Czy (i ewentualnie w jakim zakresie) platformy internetowe oferujące wysokiej jakości darmowe usługi konsumentom, takie jak np. wyszukiwarki internetowe, media społecznościowe czy platformy handlu elektronicznego mogą zaszkodzić konkurencji? Gospodarka cyfrowa doprowadziła do rozwoju nowych rynków, które wpłynęły na całe społeczeństwo. Wzrost i znaczenie platform internetowych został powszechnie uznany, a ich rola w społeczeństwie została poddana dogłębnej ocenie przez organy regulacyjne w całej Unii Europejskiej. W 2014 r. szacowano, że wartość platform internetowych w Europie wynosi 26 miliardów dolarów, wartość zakupów dokonywanych w 28 państwach członkowskich Unii na tych platformach wynosiła ponad 270 miliardów dolarów, natomiast szacunkowa wartość oszczędzonego czasu na robieniu tych zakupów na platformach wynosiła ponad 140 miliardów dolarów. Pomimo jednak tego, że dynamiczne interakcje rynkowe w gospodarce cyfrowej mogą nasilić konkurencję w sposób zwiększający dobrobyt konsumentów (m.in. poprzez zwiększenie przejrzystości rynku lub niższych kosztów wyszukiwania i dokonywania transakcji), istnieją obawy, że najbardziej popularne platformy internetowe mają tendencje do bycia „cyfrowymi gigantami” posiadającymi znaczną siłę rynkową. Platformy te osiągnęły bowiem znaczące udziały rynkowe w stosunkowo krótkim czasie. Są one na szczycie listy najczęściej odwiedzanych stron internetowych na świecie, z wyszukiwarkami, mediami społecznościowymi i platformami e-commerce jako najczęściej odwiedzanymi typami platform. Przy tak znacznym wzroście ich wykorzystania niewątpliwie będzie coraz więcej okazji wymagających egzekwowania przepisów prawa konkurencji w celu przeciwdziałania potencjalnym antykonkurencyjnym konsekwencjom wynikającym z posiadania tak silnej pozycji rynkowej.
Cele projektu
W związku z powyższym, w ramach tego projektu badano, w jaki sposób istniejące narzędzia i koncepcje prawa konkurencji mogą zapewnić czerpanie korzyści wynikających z innowacji platform internetowych i bezpłatnych usług online, a jednocześnie łagodzić związane z tym ryzyko ograniczenia konkurencji. Wskazano również, że platformy internetowe posiadają specyficzne cechy, które czynią je wyjątkowymi i wciąż kwestionowanymi na gruncie przepisów prawa konkurencji. Organy antymonopolowe, egzekwujące te przepisy, stoją bowiem w obliczu wielu wyzwań, w szczególności w odniesieniu do etapów i instrumentów analitycznych stosowanych do oceny rynku właściwego i pozycji dominującej, poczynając od definicji danego rynku cyfrowego, po której następuje analiza siły rynkowej i ustalenie zachowań antykonkurencyjnych. Stawiana jest hipoteza badawcza mówiąca, że chociaż platformy internetowe mają specyficzne cechy, które muszą być brane pod uwagę w analizie prawa konkurencji, to jednak narzędzia używane do wyznaczania rynku właściwego oraz oceny pozycji dominującej są wystarczająco elastyczne, aby odpowiednio stosować je do tego rodzaju usług. Temat projektu zyskuje coraz bardziej na znaczeniu w praktyce prawa konkurencji i leży u podstaw niektórych najważniejszych spraw w ostatnim czasie. W czerwcu 2017 r. Komisja Europejska nałożyła na Google rekordową karę w wysokości 2,42 mld euro za nadużywanie swojej pozycji jako dominującej wyszukiwarki na rynku wyszukiwarek, promując w wynikach wyszukiwania własną porównywarkę cenową i obniżając pozycję ofert konkurentów.
Badania
Aby zrealizować powyższy cel, zbadane zostały hipotetyczne scenariusze nadużycia pozycji dominującej, zaczerpnięte z literatury (prawniczej i ekonomicznej), własne obserwacje oraz działalność organów antymonopolowych. Badania skupiały się na analizie darmowych usług internetowych oraz rywalizacji przedsiębiorców w oparciu o inne czynniki niż cena (tzw. konkurencja pozacenowa). Pomimo że wyniki przeprowadzonych badań mogły być zastosowane do wielu rynków cyfrowych szczególna uwaga zostanie poświęcona trzem z nich – wyszukiwarkom internetowym, mediom społecznościowym oraz usługom handlu elektronicznego. Wybór ten został podyktowany ogromną rolą tych darmowych usług w gospodarce cyfrowej. W pierwszej kolejności zdefiniowane zostały wybrane rynki cyfrowe oraz opracowane zostaną hipotetyczne scenariusze pozacenowych praktyk rynkowych, mogących stanowić nadużycie pozycji dominującej. Następnie zbadane zostały, czy (i ewentualnie w jaki sposób) klasyczne narzędzia oraz koncepcje prawa antymonopolowego mogące mieć zastosowanie do ww. rynków i praktyk. Prace polegały na określeniu bieżącego stanu wiedzy (state of play) jako punktu wyjściowego do podejmowanych badań, a następnie wskazaniu propozycji mechanizmów i metod rozwiązujących istniejących problemów. Wstępne wyniki badań wskazały, że ww. platformy mogą nadużywać swojej siły rynkowej w szczególności poprzez tworzenie barier wejścia na rynek, przenoszenie (transferowanie) siły rynkowej na inne, sąsiadujące rynki oraz poprzez uniemożliwienie konkurentom uzyskania dostępu do istotnych informacji, danych lub zasobów z antykonkurencyjnych powodów.
Znaczenie badań dla tworzenia i stosowania prawa
Projekt miał wpływ na rozwój doktryny prawa i polityki (policy) konkurencji poprzez wniesienie wkładu do toczącej się międzynarodowej dyskusji na temat podstaw prawnych oraz zasadności prowadzenia postępowań antymonopolowych dotyczących bezpłatnych usług oferowanych przez platformy internetowe.
W polskiej literaturze prawniczej brakowało opracowań analizujących wskazywane w projekcie problemy. Starsze publikacje dotyczące tematyki platform internetowych (np. B. Targański, Ochrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego, Warszawa 2010) nie uwzględniają nowych osiągnięć doktryny prawa i ekonomii konkurencji, związanych np. z koncepcją rynków dwustronnych. Nowsze publikacje (np. I. Małobęcka-Szwast, Big Data and the Abuse of a Dominant Position by Data-Driven Online Platforms under EU Competition Law, Warszawa 2021) miały inny zakres przedmiotowy (nadużywania pozycji dominującej przez platformy internetowe oparte na danych, które wykorzystują tzw. duże zbiory danych), nie uwzględniały regulacji rynków cyfrowych oraz teorii szkody dotyczących transferu siły rynkowej.
Niniejsze badania stanowią wkład do rozwoju dyskusji na temat stosowania prawa konkurencji do rynków nowej gospodarki m.in. poprzez wskazanie:
- jakie kryteria na cele badania art. 102 TFUE należy wziąć pod uwagę przy określaniu terminów: „platforma internetowa”, „rynek właściwy” oraz „dominacja” w kontekście oferowanych bezpłatnych usług internetowych;
- jakie pozacenowe praktyki dominujących platform internetowych mogą potencjalnie wchodzić w zakres art. 102 TFUE;
- czy (i ewentualnie w jakim zakresie) istniejące formy oraz koncepcje praktyk stanowiących nadużycie pozycji dominującej (np. dyskryminacja, doktryna urządzeń kluczowych, teoria dźwigni) są odpowiednie do zastosowania do ww. zagadnień;
- czy ww. praktyki stanowią ograniczenie konkurencji ze względu na cel (tj. ze względu na samą ich naturę należy z góry stwierdzić, że prowadzą one do antykonkurencyjnych skutków) czy też skutek (tj. stwierdzenie ich antykonkurencyjnego charakteru wymaga zbadania rzeczywistych skutków rynkowych);
- jakie może być potencjalne usprawiedliwienie ww. praktyk uzasadniające ich stosowanie.
Wskazane podejście jest innowacyjne względem dotychczasowych badań, które skupiały się przede wszystkim na analizie konkretnych problemów w ramach poszczególnych platform internetowych (np. wyszukiwarek internetowych w związku z postępowaniem Komisji Europejskiej przeciwko Google). Podjęte w ramach projektu badawczego prace polegały nie tylko na określeniu bieżącego stanu wiedzy (state of play) jako punktu wyjściowego do podejmowanych badań, ale również określeniu propozycji mechanizmów i metod rozwiązujących istniejące problemy i określeniu środków zaradczych w zakresie badanego tematu.
Przeprowadzone badania dostarczyły istotnego materiału zarówno dla prawodawcy pragnącego regulować działalność platform internetowych jak i dla sądów, organów administracyjnych i prawników, którzy na co dzień stosują lub egzekwują art. 102 TFUE. Zastosowanie wyników badań wpłynie pozytywnie na jakość prawa, przewidywalność jego stosowania oraz na ochronę praw jednostek.
Realizacja niniejszego projektu badawczego poskutkowała opublikowaniem prac naukowych (artykułów naukowych oraz rozdziału w książce naukowej), które są adresowane do szerokiego kręgu dresatów – prawników teoretyków (nauki prawa, ale także do praktyków, urzędników z organów ochrony konkurencji i do przedsiębiorców wykorzystujących model platform internetowych (adresatów zakazów nadużywania pozycji dominującej).
W ramach projektu:
1. Opublikowano rozdział pt. E-commerce and EU Competition Law w książce pt. „EU Regulation of E-Commerce”, wyd. Edward Elgar Publishing (współautorstwo: Sonia Jóźwiak-Górny, Magdalena Józwiak), gdzie w kompleksowy sposób zaprezentowano zagadnienie związane z nadużywaniem pozycji dominującej na rykach cyfrowych w odniesieniu do darmowych usług oferowanych przez platformy internetowe.
2. Opublikowano 3 artykuły naukowe, które prezentowały częściowe wyniki badań pt.
- Faworyzowanie własnych produktów lub usług przez dominujące platformy internetowe zintegrowane pionowo jako dyskryminacyjne nadużycie pozycji dominującej (internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny);
- Nowe formy nadużycia pozycji dominującej w świetle zasady pewności prawa – rozważania na kanwie sprawy Google Search (Europejski Przegląd Sądowy)
- Regulacja nieuczciwych i nietransparentnych praktyk handlowych w relacji między użytkownikami biznesowymi a platformami — znaczenie prawa antymonopolowego („Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”).
3. Wyniki badań były upowszechniane na konferencjach i seminariach naukowych w postaci wystąpień, np.
- „Zastosowanie zasady ne bis in idem wobec jednoczesnego stosowania Aktu o rynkach cyfrowych (DMA) oraz rzepisów prawa konkurencji” (6.11.22 r.);
- „Sprzedaż wiązana i pakietowa w gospodarce cyfrowej” (19.05.21 r.)
- „Jednostronne praktyki rynkowe platform pełniących rolę strażników rynku” (17.02.21 r.)
- „Rynek właściwy i siła rynkowa przedsiębiorców na rynkach cyfrowych w kontekście darmowych usług platform internetowych” (2.10.18 r.).
Przeprowadzone wyniki stanową podstawę doktrynalną oraz wkład do nauk prawnych w zakresie tworzenia nowej wiedzy prawniczej dotyczącej oceny jednostronnych praktyk obserwowanych na rynkach cyfrowych oraz oceny modeli biznesowych platform internetowych (oraz oferowanych przez nich darmowych usług) z perspektywy prawa ochrony konkurenci oraz regulacji sektorowej rynków cyfrowych. Wyniki badań pozwoliły dostarczyć nieistniejącej dotąd treści poznawczych (wyjaśniających) na temat zjawisk prawnych dotyczących jednostronnych zachowań platform internetowych.
Wynikiem badań było uporządkowanie pojęć prawa konkurencji odnośnie do istotnych okoliczności funkcjonowania platform oraz rynków cyfrowych z perspektywy narzędzi prawa konkurencji, jak rynek właściwy, pozycja dominującą, nadużycie. Uzupełniono i wyjaśniono dotychczasowe koncepcje dotyczące w szczególności: oceny rynków dwustronnych, cyfrowych ekosystemów, transferu nadużycia pozycji dominującej, aktykonkurencyjnych skutków oraz pewności prawa w odniesieniu do stosowania art. 102 TFUE w kontekście nowych strategii biznesowych platform internetowych.
Wynikiem badań było również wskazanie, w jaki sposób teorie na gruncie nauk o zarządzaniu i ekonomii mogą mieć zastosowanie (lub zostać „transponowane”) do istniejących pojęć lub kategorii prawnych prawa antymonopolowego (klauzul generalnych) służących do oceny zachowań rynkowych obserwowanych na rynkach cyfrowych.