Compliance i inne mechanizmy zapobiegania korupcji

Korupcja towarzyszy człowiekowi od dawna. Odkąd powstały instytucje organizujące życie społeczne, niektóre osoby próbowały uzyskać korzyść w sposób naruszający przyjęte przez ogół reguły, z pominięciem kolejności czy naruszeniem innych zasad. Od dawna także państwa, w ramach których te instytucje funkcjonowały, podejmowały działania mające na celu ograniczanie tego niepożądanego zjawiska. Działania te miały dwojaki charakter – represyjny i prewencyjny. Zasadniczym instrumentem represji w razie wykrycia zachowania korupcyjnego były represje przewidziane w prawie karnym. Działalność prewencyjna polegała na prowadzeniu działań edukacyjnych, uświadamiających szkodliwość korupcji.

Programy compliance zaczęły być tworzone przez przedsiębiorców w Stanach Zjednoczonych w związku z wzrostem ryzyk prawnych wynikających z prowadzenia działalności gospodarczej. Ogólnie, najbardziej dotkliwe ryzyka prawne dla organizacji związane są z odpowiedzialnością o charakterze represyjnym. Chronologicznie pierwsza pojawiła się odpowiedzialność karna osób fzycznych. Drugą formą odpowiedzialności jest odpowiedzialność podmiotów kolektywnych.

Wykształcenie się odpowiedzialności osób prawnych za czyny zabronione popełnione na ich rzecz przez osoby fzyczne stanowiło punkt zwrotny w walce z przestępczością gospodarczą. Sankcje stosowane wobec osób prawnych, zwłaszcza w USA, miały bowiem dotkliwy charakter. Z drugiej strony zarządzający osobami prawnymi zdawali sobie sprawę, że nie mają faktycznej możliwości kontrolowania w każdej chwili zachowania swoich pracowników – mimo że w razie podjęcia przez któregoś z nich działalności nielegalnej, to oni będą ponosić za nie odpowiedzialność. To zatem menadżerowie, w imieniu własnym i zarządzanych przez nich przedsiębiorstw, byli zainteresowani wypracowaniem narzędzi, które chroniłyby ich przed zarzutami o działalność nielegalną.

Compliance stanowi odpowiedź na ich zapotrzebowanie w tym względzie – narzędzie ekskulpacyjne, służące do zmniejszenia, a nawet całkowitego uwolnienia się od odpowiedzialności karnej. W kontekście prawnym pojęcie compliance odnosi się do procesu tworzenia, przyjmowania i obowiązywania norm (zasad i procedur) w ramach organizacji, które zapewniają zgodność jej działalności z przepisami prawa. Głównym celem tego procesu jest osiągnięcie stanu zgodności funkcjonowania organizacji z przepisami obowiązującego prawa pozytywnego, w szczególności prawa pracy, prawa fnansowego, prawa ochrony środowiska, a także prawa represyjnego, zwłaszcza prawa karnego.

Punktem wyjścia dla rozważań w tej pracy są dwie tezy. Po pierwsze, należy zauważyć, że normy compliance obowiązujące w ramach danej organizacji (przedsiębiorstwa), składają się na system normatywny (zwany programem czy polityką compliance), który funkcjonuje jako narzędzie prewencyjne, ukierunkowane na odstraszanie potencjalnych sprawców przestępstw oraz ewentualne uniknięcie odpowiedzialności przez daną organizację, a także narzędzie represyjne wobec osób fizycznych, w razie stwierdzenia, że nieprawidłowości zostały już popełnione. Postrzeganie compliance jako systemu normatywnego pozwala na dostrzeżenie jego kompleksowości, a także znaczenia dla i wpływu na życie adresatów norm, porównywalnego z wpływem norm prawa państwowego.

Drugą tezą prezentowaną w tej pracy jest teza o przydatności mechanizmów prewencyjnych, w tym zwłaszcza programów compliance, do zapobiegania korupcji. Nie ulega bowiem wątpliwości, że z korupcją należy postępować jak z chorobą toczącą społeczeństwo – lepiej zapobiegać niż leczyć.

Analizie poddano jedynie compliance w kontekście prewencji korupcji, jako instrumentu służącego uniknięciu odpowiedzialności osób fzycznych i prawnych za popełnienie jednego z czynów korupcyjnych penalizowanych w Polsce. Dodatkowo, rozważania zostały wzbogacone o analizę dwóch innych instrumentów służących zapobieganiu korupcji, to jest systemu zgłaszania nadużyć i ochrony sygnalistów oraz rejestrów korzyści. Mechanizmy te uzupełniają programy compliance w sektorze publicznym, wprowadzając przejrzystość, która prowadzi do ograniczenia zjawisk korupcyjnych.

Autorzy: Celina Nowak, Robert Lizak
Recenzje: dr Konrad Buczkowski
ISBN: 978-83-66300-60-6 (książka)
e-ISBN: 978-83-66300-61-3 (ebook)
DOI: 10.5281/zenodo.13769406
Ilość stron: 238