Zakład Kryminologii

Obszary badawcze

Zakład Kryminologii jest najstarszą jednostką badawczą Instytutu Nauk Prawnych PAN. Został powołany w 1955 roku z inicjatywy prof. Stanisława Batawii – wybitnego uczonego i założyciela polskiej szkoły kryminologii – i stał się wiodącą placówką badań kryminologicznych w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej oraz wyznaczał nowe kierunki badań. Prowadzone przez Zakład badania empiryczne miały charakter interdyscyplinarny, uwzględniający różne perspektywy: prawną, socjologiczną, psychologiczną, pedagogiczną czy medyczną. Kluczowe zagadnienia poruszane przez badaczy to m.in.: diagnoza przestępczości w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem charakterystyki poszczególnych kategorii przestępstw i ich sprawców, przestępczość nieletnich, recydywa, problematyka alkoholizmu oraz nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży. Wiele prowadzonych badań miało charakter longitudinalny. W efekcie prowadzonych prac empirycznych powstało wiele cennych publikacji i opracowań, które także współcześnie stanowią ważne źródło danych w analizach porównawczych. Aktywność, rzetelność naukowa i poprawność metodologiczna od zawsze stanowiły i nadal stanowią wizytówkę Zakładu.

W Zakładzie Kryminologii są prowadzone analizy teoretyczne oraz – przede wszystkim – empiryczne w zakresie wyzwań, z jakimi mierzy się współczesna kryminologia. Celem tych prac jest sformułowanie sposobu racjonalnego rozwiązywania problemów społecznych, który przyczyni się do zmniejszenia zjawiska przestępczości w szybko zmieniającym się społeczeństwie. Zajmujemy się zagadnieniami zmienności definiowania zachowań przestępczych oraz zmienności zakresów kryminalizacji. Podejmujemy także naukową dyskusję nad reakcją na przestępczość oraz próbujemy ocenić, co w praktyce musi się zmienić, aby odejść od kar izolacyjnych. Pracownicy Zakładu badają sankcje i programy naprawcze, skupiając się również na instytucjach sprawiedliwości naprawczej i probacji. Przedmiotem badań i analiz podejmowanych w Zakładzie jest także zjawisko wiktymizacji oraz pozycji pokrzywdzonego w procesie wymierzania kary, jak również pewne specyficzne grupy sprawców i pokrzywdzonych m.in. nieletni, młodociani czy cudzoziemcy. Badamy również nowe zjawiska o charakterze przestępczym mające związek ze zmianami technologicznymi. Pracownicy Zakładu Kryminologii od lat włączają się w prace komisji legislacyjnych i zespołów roboczych opracowujących nowelizacje aktów prawnych.

Zakład Kryminologii jest wydawcą ukazującego się od 1960 r. wiodącego periodyku kryminologicznego – dawniej rocznika a obecnie półrocznika „Archiwum Kryminologii”. Otrzymało ono 20 punktów w rankingach Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Pracownicy Zakładu Kryminologii stanowią również zespół redakcyjny „Biuletynu Kryminologicznego” (dawniej „Biuletynu Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego im. prof. Stanisława Batawii”.

Spośród najnowszych osiągnięć pracowników Zakładu należy wymienić opublikowaną w 2013 roku monografię pt. „Społeczno-polityczne konteksty współczesnej przestępczości w Polsce” (Wydawnictwo Akademickie „Sedno”), stanowiącą zwieńczenie grantu pn. „Przestępczość i jej kontrolowanie w rzeczywistości społecznej i politycznej”.

W roku 2015 ukazała się jej anglojęzyczna wersja pt. „Criminality and Criminal Justice in Contemporary Poland. Sociopolitical Perspectives” opublikowana przez wydawnictwo Ashgate (obecnie: Routledge). W 2017 roku inny wieloletni grant prowadzony w Zakładzie został zwieńczony monografią „Przestępczość cudzoziemców. Aspekty prawne, kryminologiczne i praktyczne” pod redakcją W. Klausa, K. Laskowskiej oraz I. Rzeplińskiej (Wydawnictwo Naukowe „Scholar”).

W 2017 roku rozpoczęliśmy prace badawcze w ramach trzyletniego grantu przyznanego przez Narodowe Centrum Nauki dotyczącego powstawania i rozwoju karier przestępczych. Badania te stanowią powrót do tradycji badań longitudinalnych, bazują bowiem na materiałach zebranych kilkanaście lat temu w ramach studiów nad przestępczością nieletnich. Od 2018 roku prowadzimy kolejne dwa projekty finansowane przez Narodowe Centrum Nauki. W ramach pierwszego z nich badamy zagadnienia na przecięciu migracji i bezpieczeństwa, przyglądając się kwestii kryminalizacji zachowań związanych z migracjami, ich przyczynom oraz skutkom. W ramach drugiego grantu badamy wiktymizację osób bezdomnych w Polsce.

W roku 2018 Zakład Kryminologii w ramach tematu badawczego „Kryminologia wobec wyzwań zmieniających się społeczeństw” prowadzi badania nad szeregiem zagadnień odnoszących się nie tylko do osoby sprawcy przestępstwa (szczególną uwagę poświęcimy w tym zakresie przestępczości kobiet oraz problematyce pornografii), lecz także do ofiary czynu zabronionego, by uchwycić istotny aspekt wiktymizacyjny. Kryminologia ma bowiem dwa oblicza.

Z jednej strony skłania do badania sprawców – przyczyn popełniania przez nich czynów zabronionych, ich motywów działania, pobudek, którymi się kierowali, oraz rezultatów tych działań. Z drugiej strony, zwraca uwagę na osobę pokrzywdzoną w wyniku przestępstwa. Ten nurt stanowi coraz bardziej istotny temat prac polskich badaczy poddających analizie skutki przestępstw dla pokrzywdzonych nimi osób – zarówno w odniesieniu do psychiki pokrzywdzonego, jak i w kontekście jego prawidłowego funkcjonowania w rzeczywistości społecznej. Kolejnym nurtem podejmowanych przez nas badań jest problematyka nieletnich sprawców przestępstw, w tym zagadnienie realizacji celów, dyrektyw i zasad postępowania wobec nieletnich w praktyce działania sądów dla nieletnich. Badamy także zagadnienia związane z wykonywaniem kary pozbawienia wolności. Cały czas ważnym nurtem naszych badań są różne zagadnienia związane z migracjami ludności.

---

Tematyka badań indywidualnych w 2018 roku

• dr Konrad Buczkowski – „Pornografia jako zachowanie dewiacyjne – zarys problematyki”
• dr hab. Witold Klaus, prof. INP PAN – „Przemoc stosowana wobec migrantów – analiza zjawiska”
• prof. dr hab. Irena Rzeplińska – „Prawo do azylu – analiza etnograficzno-kryminologiczna”
• dr Monika Szulecka – „Funkcjonowanie formalnej kontroli społecznej w obszarze mobilności międzynarodowej”
• dr Paulina Wiktorska – „Kryminologiczne aspekty wykonywania kary pozbawienia wolności wobec sprawców przestępstw nieumyślnych”
• mgr Justyna Włodarczyk-Madejska – „Analiza funkcjonowania instytucji pomocniczych sądów dla nieletnich. Realizacja sądowego zlecenia w zakresie sporządzenia wywiadu środowiskowego lub opinii diagnostycznej”
• dr Dagmara Woźniakowska-Fajst – „Kariery kryminalne kobiet”

---

Realizowane granty badawcze

W latach 2017-2020 Zakład Kryminologii INP PAN realizuje projekt badawczy ze środków Narodowego Centrum Nauki pt. „Mechanizmy powstawania i rozwoju karier przestępczych”, pod kierownictwem prof. dr hab. Ireny Rzeplińskiej (umowa nr UMO-2016/21/B/HS5/02060). Celem projektu jest zdobycie wiedzy o tym, dlaczego niektórzy sprawcy przestępstw dopuszczają się ich wielokrotnie, jak też ustalenie mechanizmów i czynników ryzyka, które są nieco inne dla każdego pokolenia. Jednym ze sposobów uzyskania wiedzy w tym obszarze jest prowadzenie badań longitudinalnych, zorientowanych na badanie dalszych losów nieletnich sprawców (katamneza) oraz przeszłości kryminalnej i społecznej sprawców dorosłych (anamneza).

W latach 2018-2021 w Zakładzie jest realizowany grant badawczy ze środków Narodowego Centrum Nauki pt. „Zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego jako uzasadnienie kryminalizacji migracji” pod kierownictwem dr hab. Witolda Klausa, prof. INP PAN (umowa nr UMO-2017/25/B/HS5/02961). Celem naukowym projektu jest zbadanie sposobów włączania elementów prawa karnego i jego instrumentów do prawa migracyjnego w Polsce oraz określenie skutków tych działań. Włączanie instrumentarium do tej pory używanego przez prawo karne do prawa migracyjnego poprzez penalizację niektórych zachowań charakterystycznych dla migracji, jak również wykorzystywanie instytucji prawa karnego (takich jak np. pozbawianie wolności czy używanie środków zapobiegawczych) jako nowych strategii kontroli nad migrantami nazywane jest „kryminalizacją migracji” (crimmigration). Proces ten zachodzi zarówno na poziomie legislacyjnym, jak i w praktyce działań organów państwa.

W roku 2018 realizowane jest również badanie pilotażowe finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki pt. „Wiktymizacja osób bezdomnych w Polsce”. Prowadzone jest przez dr hab. Witolda Klausa, prof. INP PAN. Celem badania jest ustalenie, w jakim stopniu osoby bezdomne są narażone na stanie się pokrzywdzonymi przestępstwem. W ramach badania ustalone zostaną rodzaje przestępstw, które są najczęściej popełniane na ich szkodę, ogólna charakterystyka sprawców oraz sposób ich działania. W pilotażowej fazie badania prowadzone są w aglomeracji warszawskiej.

W latach 2014-2017 Zakład Kryminologii w był liderem Konsorcjum (wspólnie z Uniwersytetem w Białymstoku oraz Medcore Sp. z o.o.) realizującego finansowany ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju projekt pt. „SIC – Modułowy wielozadaniowy System Identyfikacji Cudzoziemców wraz z modułem analizy ryzyka ofiar przestępstwa handlu ludźmi”. Jego celem było przeprowadzenie unikatowych badań nad niezgodnymi z prawem zachowaniami cudzoziemców, a następnie wdrożenie ich wyników do systemu informatycznego oraz systemu szkoleń dla Straży Granicznej mających poprawić skuteczność tej formacji w zwalczaniu potencjalnych zagrożeń związanych z migracjami.